「国家」以前(鶴見俊輔)

まなざし

まなざし

鶴見俊輔*1高野長英、安場保和、後藤新平*2(in 『まなざし』藤原書店、2015、pp.146-150)


曰く、


国家が社会の前からあるという想定が、大学を頂点とした明治初年以来の日本の教育体系をつらぬいて今日に及ぶ。
おたまじゃくしにも、社会はある。どうして、はじめから国家があり、社会の前に置かれるのか?
大正時代の生物学者丘浅次郎の『猿の国から共和国まで』に読みふけった私には、こどものときからつまづきの石だった。(p.147)
これは、タイトルで挙げられた人物ではなく横井小楠に言及した次のようなパッセージに続くものである;

一八五三年、黒船がきたとき、小楠は、横暴な君主をしりぞけて自分たちの国をひらいた、そういう国からきた船だ。この考え方は、私たちの儒教とおなじだ。おたがいに、話せばわかるだろうと言ったそうだ。
だから、と彼は言った。私たちは、今までの教え(儒教)を捨てる必要はない。ところが彼は、基督教を日本に入れようと目論んでいる、と言いがかりをつけられて、暗殺された。
小楠の高弟元田永孚が原案を寄草し*3、時の文部大臣でおなじく熊本藩出身の井上毅の時に発布された教育勅語*4は、師の横井小楠とはおもむきを異にする。それは、国家の権をにぎるものに、臣としての義務を要請するもので、やがて、昭和の「戦陣訓」*5では、その論旨がさらに鋭く明白になる。
臣下のもつ主君への諫争の義務は、考慮の外に置かれる。
私の育った時代に、国家社会のために努力してくださいというあいさつを含む手紙を、戦前から戦中にかけてよくもらったもので、そのいやな印象は、敗戦後長くたった現在、もう一度「民主主義」の下によみがえっている。(pp.146-147)

*1:Mentioned in http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20060502/1146581845 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20060807/1154930468 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20061014/1160795465 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20070805/1186334685 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20071205/1196821201 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20080111/1199991370 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20080405/1207333508 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20081207/1228577503 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20091212/1260650699 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20091219/1261243667 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20100501/1272701179 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20100517/1274022940 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20100728/1280252172 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20120109/1326043137 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20120429/1335716623 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20131022/1382369352 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20131218/1387381317 http://d.hatena.ne.jp/sumita-m/20150202/1422851433 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20150724/1437712146 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20170427/1493301831 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20171030/1509330272 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20171214/1513220987 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20180123/1516677139 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20180207/1517973264 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20180224/1519438834 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/2019/06/16/112731

*2:初出は『環』29、2007

*3:sic.

*4:See also https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20050717 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20060703/1151936982 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20061101/1162378555 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20061118/1163816454 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20090914/1252865497 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20100325/1269544342 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20110218/1298052067 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20130326/1364263745 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20170224/1487910099 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20170226/1488077743 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20170316/1489635222 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20170804/1501867038

*5:See also https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20050820 https://sumita-m.hatenadiary.com/entry/20081011/1223657602